عزیزالله آریانفر، از تاریخ پژوهان شناخته شده افغانستان که چندین اثر مهم تاریخی را از زبان روسی به فارسی ترجمه کرده است، در یادداشتی پیرامون بحثهای اخیر درمورد مرز دیورند میان افغانستان و پاکستان، نوشته است:«در بررسی تاریخ نوین ما همیشه نوعی برخورد ناسخته یک بام و دو هوا دیده می شود. در حالی که همیشه از تحمیل مرز دیورند سخن گفته می شود، اما حتا یک بار هم از معاهده پاریس ۱۸۵۶ که بر اساس آن مرز غربی ما با ایران بر دولت قاجاریه تحمیل گردید یاد نمی شود. سزاوار یادآوری است که دولت افعانستان در تعیین این مرز کمترین نقشی نداشت.»
آریانفر مینویسد:«این گونه نه تنها مرز ما با پاکستان تحمیلی است، بل که مرز ما با ایران نیز تحمیلی است. همین گونه مرز میان افغانستان و تاجیکستان هم تحمیلی است. به این شرح که دهلیز وخان در آغاز جزو خاک افعانستان نبود. آن را دیورند به زور بر عبدالرحمان خان تحمیل کرد. عبدالرحمان خان نمی خواست آن را بگیرد و بر آن بود که بهتر است روس و انگلیس با هم در یک جایی هم مرز باشند تا هر گاه منافع شان ایجاب کند، او را هم در معادله در نظر بگیرند. مگر سر انجام تسلیم دیورند شد و دهلیز وخان رسماً شامل خاک افغانستان گردید…گزینه دیگری نبود. چون بر سر این موضوع از پیش میان لندن و سانکت پتربورگ توافق صورت گرفته بود. در یک سخن مرز ما با تاجیکستان هم تحمیلی است.»
آقای آریانفر میافزاید:«این که کشور ما یک کشور مصنوعی است و ما در چهارچوب مرزهای مصنوعی تحمیلی استعماری به سر می بریم، سخن جداگدانهیی است. مگر هر چه است، این مرزها، مرزهای شناخته شده بین المللی اند. درست نیست که این مرزها را خط فرضی بنامیم. سایر مرزها میان کشورهای منطقه هم تحمیلیاند که از سوی ابر قدرتها مهندسی سیاسی شدهاند. مگر مرز میان تاجیکستان و ازبیکستان تحمیلی نیست؟ مرزها میان همه کشورهای جهان سوم از لندن و تا جایی هم مسکو ترسیم شدهاند.»
عزیز آریانفر با اشاره به فرضی خوانده شدن مرز میان افغانستان و پاکستان، تصریح کرده است:«در مساله مرزها نمی شود برخورد گزینشی کرد که یک مرز را تحمیلی و خط فرضی خواند و در باره دیگر مرزها اصلا سخن نگفت. در باره تعیین مرزهای شمالی ما روسها و انگلیسیها بر اساس کنوانسیون سانکت پتربورگ با هم توافق کردند و دولت افعانستان در کار آن اصلا کوچکترین دخالتی نداشت. همه اسناد آن در ۸۰۰ کارتن در بایگانی وزارت خارجه روسیه در مسکو نگهداری می شود.»
این تاریخ پژوه برجسته کشور در حالی این یاداشت را منتشر کرده که اخیراً و پس از امضای توافق آتشبس دوحه میان طالبان و پاکستان، استفاده از واژه«مرز» در متن اعلامیه وزارت امور خارجه قطر، جنجال برانگیز شد.
گفتنی است که سیاسیون پشتونتبار، مرز رسمی میان افغانستان و پاکستان را خط فرضی مینامند و مدعیاند که این خط قابل قبول نیست. آنان میگویند که خط دیورند از سوی نماینده وقت بریتانیا بر پشتونها تحمیل شده و قوم پشتون را از هم جدا کرده است. به همین دلیل، وقتی طالبان در توافق با پاکستان بر استفاده از مرز ایراد نگرفتند با واکنش تند سیاسیون پشتون مواجه شدند. در نهایت طالبان به قطر فشار آوردند تا واژه مرز را از متن اعلامیه بردارد.
اما سیاسیون و جریانهای سیاسی غیرپشتون، مرز دیورند را خط رسمی میان دو کشور میدانند و پشتونها را به طرح دعوای نادرست با پاکستان متهم میکنند که مسبب جنگ و ناراآمی در دو کشور شده است.
